Urmiya Gölü Fəlakətində Dövlət Qurumlarının Məsuliyyətinin Müyyən Edilməsi Haqqında Məhkəməyə AçıqTəqdimat
1.0 Giriş: İddia tərəfləri, predmet və məqsəd
Bu hüquqi təqdimat, beynəlxalq səviyyədə qorunan bir sulak ərazi olan Urmiya Gölünün fəlakətli şəkildə qurudulmasında İran İslam Respublikası hökumətinin və ona bağlı qurumların hüquqi məsuliyyətini sistemli şəkildə əsaslandırmaq məqsədi daşıyır. Bu iş, təkcə bir ekoloji fəlakətin araşdırılması deyil, həm də ətraf mühit ədalətinin təmin edilməsi və hövzə ətrafında yaşayan milyonlarla vətəndaşın sağlamlıq, yaşamaq və təhlükəsiz mühitdə yaşamaq kimi fundamental hüquqlarının müdafiəsi baxımından strateji əhəmiyyət kəsb edir. Bu təqdimat, dövlətin onilliklər boyu davam edən dağıdıcı siyasətinin birbaşa nəticəsi olan bu fəlakətdə məsuliyyəti sübuta yetirmək və ədalətin bərqərar olması üçün möhkəm bir hüquqi zəmin yaratmaq məqsədilə hazırlanmışdır.
Aşağıdakı cədvəldə bu iş üzrə tərəflər aydın şəkildə göstərilmişdir:
İddiaçılar Cavabdehlər
Urmiya Gölü hövzəsində yaşayan və fəlakətdən zərər çəkən Azərbaycan vətəndaşları * İran İslam Respublikası Hökuməti (Rəfsəncani, Xatəmi, Əhmədinejad, Ruhani, Rəisi və Pezeşkian dövründəki administrasiyalar)
* Enerji Nazirliyi (Vizarət-i Niro)
* Kənd Təsərrüfatı Cihadı Nazirliyi (Vizarət-i Cihad-ı Kişavərzi)
* Urmiya Gölünün Bərpası Qərargahı (Sitad-i Ehya-ye Dəryaçe-ye Urmiyə)
* “Mahab Qods” Məsləhətçi Mühəndislər Şirkəti
* İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (Sepah) ilə əlaqəli şirkətlər
Bu təqdimatın son məqsədi, dövlətin məsuliyyətini təsbit edən bir məhkəmə qərarının çıxarılmasını təmin etmək və hökuməti Urmiya Gölünün bərpası üçün tam maliyyələşdirilmiş, elmi cəhətdən əsaslandırılmış və şəffaf bir bərpa proqramını dərhal həyata keçirməyə məcbur etməkdir.
2.0 Faktların Xülasəsi: Urmiya Gölünün Qurudulmasının Səbəb-Nəticə Təhlili
Bu işdə aydın, sübuta əsaslanan faktiki bir narrativin qurulması strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu bölmə, fəlakətin təbii iqlim dəyişikliyi nəticəsində baş verdiyinə dair yanlış iddianı təkzib edəcək və qurumanın onilliklər boyu davam edən dağıdıcı dövlət siyasətlərinin birbaşa nəticəsi olduğunu sübuta yetirəcəkdir. Təqdim edilən faktlar, fəlakətin qaçılmaz bir təbiət hadisəsi deyil, insan əli ilə yaradılmış və qarşısı alına bilən bir böhran olduğunu şübhəsiz şəkildə ortaya qoyur.
2.2 Təbii Səbəblərin Təkzibi
Cavabdeh tərəfin fəlakəti təbii səbəblərlə əlaqələndirmə cəhdlərinə qarşı, rəsmi elmi araşdırmalar təkzibedilməz dəlillər təqdim edir. Şərif Texnologiya Universiteti və Təbriz Universiteti kimi dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən akademik qurumların apardığı tədqiqatlar göstərir ki, son 30 ildə yağıntıların azalması göldəki su itkisinin yalnız 5-7%-nə səbəb olmuşdur. Bu, o deməkdir ki, su itkisinin geridə qalan 93%-i birbaşa insan fəaliyyəti və hökumətin hərəkətləri və hərəkətsizliyi ilə bağlıdır. Bu rəqəmlər, iqlim dəyişikliyi arqumentinin fəlakətin əsl səbəblərini pərdələmək üçün bir bəhanə olduğunu sübut edir.
2.3 Dövlət Siyasətinin Birbaşa Təsiri: Su Resurslarının Yanlış İdarə Edilməsi
Dövlətin su ehtiyatlarını sistematik şəkildə yanlış idarə etməsi, Urmiya Gölünün qurumasının əsas hərəkətverici qüvvəsi olmuşdur. Bu siyasətlər aşağıdakı faktlarla təsdiqlənir:
- Kütləvi Bənd Tikintisi: Gölün əsas su mənbələri olan çayların üzərində 100-dən çox bənd tikilmişdir və bu sayın 190-a çatdırılması planlaşdırılır. Bu bəndlərin ümumi su tutumu 4.5 milyard kubmetr təşkil edir ki, bu da gölə axan suyun qarşısını effektiv şəkildə kəsir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu layihələrin əksəriyyəti İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (Sepah) ilə əlaqəli şirkətlər tərəfindən həyata keçirilmişdir; bu da dövlətin gölü öz həyati su mənbələrindən qəsdən məhrum etməyə yönəlmiş bir strategiyasını nümayiş etdirir.
- Nəzarətsiz Kənd Təsərrüfatı Genişlənməsi: İnqilabdan əvvəl hövzədə təxminən 150,000-180,000 hektar əkin sahəsi 1.5 milyard kubmetr su istifadə edirdisə, bu gün bu rəqəm 650,000-700,000 hektara, su istehlakı isə 6-7 milyard kubmetrə yüksəlmişdir. Bu partlayış xarakterli genişlənmə, suvarma sistemlərinin modernləşdirilməsi istiqamətində heç bir addım atılmadan, birbaşa dövlət tərəfindən təşviq edilmişdir və bu, resursların davamlı idarə olunması üzrə vəzifə öhdəliyindən açıq şəkildə imtinadır.
- Qanunsuz Quyuların Yayılması: İnqilabdan əvvəl hövzədə cəmi 2,000 su quyusu mövcud olduğu halda, bu gün onların sayı təxminən 115,000-ə çatmışdır və bunların təxminən 75,000-i lisenziyasızdır. Bu vəziyyət, yeraltı su ehtiyatlarının qorunması və istifadəsinin tənzimlənməsi sahəsində dövlət tərəfindən nəzarət mexanizmlərinin tamamilə iflasa uğradığını və vəzifə səhlənkarlığını nümayiş etdirir.
Bu hərəkətlər təsadüfi və ya gözlənilməz siyasət uğursuzluqları deyil, fəlakətli nəticələri əvvəlcədən tam dərk edilərək həyata keçirilmiş addımlardır. Növbəti bölmədə bu qəsdli fəaliyyət ətraflı şəkildə təhlil ediləcəkdir.
3.0 Dövlətin Qəsdli Fəaliyyəti və Motivləri (Mens Rea)
Hüquqi məsuliyyətin təsbit edilməsində təqsirin qəsd formasının (mens rea) sübuta yetirilməsi həlledici əhəmiyyət daşıyır. Bu bölmə, hökumətin və ona bağlı qurumların həyata keçirdikləri siyasətlərin fəlakətli nəticələrindən ən azı 30 il əvvəldən xəbərdar olduqlarını, lakin buna baxmayaraq, konkret iqtisadi və siyasi motivlərlə bu siyasətləri davam etdirdiklərini göstərən təkzibedilməz sübutlar təqdim edəcəkdir.
3.2 Əvvəlcədən Məlumatlı Olma
Hökumətin gölün quruyacağından əvvəlcədən xəbərdar olduğuna dair ən mühüm dəlil, bənd layihələrinin texniki-iqtisadi əsaslandırılmasını həyata keçirən “Mahab Qods” Məsləhətçi Mühəndislər Şirkətinin hesabatlarıdır. Hələ 1375-ci ildə (təxminən 1996-cı il) hazırlanan bu rəsmi sənədlərdə açıq şəkildə proqnozlaşdırılırdı ki, planlaşdırılan bənd tikintisi layihələri nəticəsində Urmiya Gölü 1395-ci ilə (təxminən 2016-cı il) qədər tamamilə quruyacaq. Məsələni daha da ciddiləşdirən odur ki, bu xəbərdaredici hesabatı hazırlayan “Mahab Qods” şirkətinin birbaşa İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (Sepah) ilə maliyyə və struktur əlaqələri vardır. Bundan əlavə, keçmiş yüksək vəzifəli məmur cənab Kəlantəri öz etirafında dövrün prezidentinin və ali rəhbərin bu proqnozlar və fəlakətli nəticələr barədə rəsmi şəkildə xəbərdar edildiyini təsdiqləmişdir. Bu faktlar, dövlətin hərəkətsizliyinin sadəcə bir səhlənkarlıq deyil, bilərəkdən atılmış bir addım olduğunu sübut edir.
3.3 Hökumətin Gizli Motivləri
Dövlətin bu dağıdıcı siyasəti davam etdirməsinin arxasında dayanan əsas motivlər aşağıdakılardır:
- İqtisadi İnvestisiyadan Yayınma: Hökumət, regionun sənaye, texnologiya və turizm kimi sahələrinin modernləşdirilməsi üçün zəruri olan böyük həcmli investisiyalar etməkdən yayınmaq üçün qeyri-davamlı kənd təsərrüfatını qəsdən təşviq etmişdir. Bu yolla, dövlət kapitalı Azərbaycan bölgəsindən çıxarılaraq İsfahan, Kirman və Yəzd kimi mərkəzi əyalətlərə yönləndirilmişdir.
- Mədən Sərvətlərinin İstismarı: Əsas motivlərdən biri də, gölün qurudulması ilə onun yatağında olan 8 milyard ton dəyərli mineral duzların və elementlərin – o cümlədən litium, bor, natrium karbonat, kalium və maqneziumun – hasilatını asanlaşdırmaq olmuşdur. Bu planı dəstəkləyən rəsmi dövlət sənədlərinin mövcudluğu, bu fəaliyyətin qəsdli və planlı olduğunu göstərir.
3.4 “Setad-e Ehya” vasitəsilə İctimaiyyətin Aldadılması
Hökumət tərəfindən yaradılan “Urmiya Gölünün Bərpası Qərargahı” (Setad-e Ehya), əslində bir bərpa qurumu deyil, ictimaiyyəti aldatmaq və beynəlxalq təzyiqləri azaltmaq üçün bir vasitə olmuşdur. Bu qurum üçün nəzərdə tutulan 6-7 milyard dollarlıq büdcənin yalnız 1 milyard dolları xərclənmiş və bu vəsait də problemin kökü olan kənd təsərrüfatında həddindən artıq su istehlakını həll etmək əvəzinə, səthi və kosmetik layihələrə yönəldilmişdir. Məsələn, 1397-98-ci illərdə (2018-2019) güclü yağıntılar nəticəsində gölün su səviyyəsinin müvəqqəti qalxmasını qurumun rəsmiləri öz uğurları kimi təqdim edərək ictimai rəyi manipulyasiya etməyə çalışmışlar.
Bu qəsdli hərəkətlər, aldatma və gizli motivlər, dövlətin həm milli qanunvericilik, həm də beynəlxalq hüquq qarşısındakı öhdəliklərini açıq şəkildə və kobudcasına pozduğunu göstərir.
4.0 Hüquqi Əsaslandırma: Milli Qanunvericiliyin və Beynəlxalq Öhdəliklərin Pozulması
Dövlətin yuxarıda təsvir edilən hərəkətləri və hərəkətsizliyi sadəcə siyasət uğursuzluqları deyil, eyni zamanda onun birbaşa hüquqi vəzifələrinin kobud pozuntularını təşkil edir və vəzifə öhdəliklərinin aşkar şəkildə pozulmasını təmsil edir. Bu bölmə, hökumətin Urmiya Gölünün qurudulması prosesində pozduğu konkret konstitusiya maddələrini, milli qanunları və beynəlxalq konvensiyaları detallı şəkildə təqdim edir.
4.2 İran İslam Respublikası Konstitusiyasının Pozulması
Hökumətin fəaliyyəti və fəaliyyətsizliyi İran İslam Respublikası Konstitusiyasının bir neçə fundamental maddəsini birbaşa pozmuşdur:
- Maddə 45: Bu maddəyə əsasən, Urmiya Gölü kimi “ənfal” (ictimai sərvət) sayılan təbii ehtiyatlar hökumətin ixtiyarındadır və ictimai mənafeyə uyğun idarə edilməlidir. Hökumət gölü qorumaq əvəzinə, onun məhvinə səbəb olan siyasətlər yürüdərək bu öhdəliyini yerinə yetirməkdən qəsdən imtina etmişdir.
- Maddə 50: Bu maddə, ətraf mühitin qorunmasını ictimai bir vəzifə kimi müəyyən edir və iqtisadi fəaliyyətin ətraf mühitə bərpaolunmaz zərər vurmasını qadağan edir. Dövlət, bu vəzifəsini yerinə yetirməmiş, əksinə, öz siyasətləri ilə ekoloji fəlakətə səbəb olmuşdur.
- Maddə 156: Bu maddə, məhkəmə hakimiyyətinin vəzifələrindən biri kimi “ictimai hüquqların bərpası və ədalətin təmin edilməsini” müəyyən edir. Bu iddia, məhkəmə hakimiyyətinin həmin konstitusion vəzifəsini icra etməsi üçün bir vasitədir.
- Maddə 173: Bu iddia, vətəndaşların dövlət qurumlarına və məmurlarına qarşı şikayətlərinə baxmaq üçün təsis edilmiş İnzibati Ədalət Məhkəməsinə (Divan-i Ədalət-i İdari) təqdim edilir ki, bu da həmin maddənin tələblərinə tam uyğundur.
4.3 Milli Qanunların Pozulması
Konstitusiyaya əlavə olaraq, hökumət bir sıra milli qanunları da pozmuşdur:
- Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 290-cı maddəsi: Bu maddə, Baş Prokurorluğa ictimai hüquqları və mənafeləri təhdid edən məsələlərdə fəaliyyətə keçmək vəzifəsi verir. Baş Prokurorluq Urmiya Gölü fəlakətində bu vəzifəsini yerinə yetirməkdə səhlənkarlıq göstərmişdir.
- “Suyun Ədalətli Bölgüsü Haqqında” Qanunun 44-cü maddəsi: Bu qanun, dövlətin təqsiri nəticəsində vətəndaşların su hüquqlarına dəyən zərərə görə birbaşa məsuliyyət daşıdığını müəyyən edir. Hökumətin siyasətləri milyonlarla insanın su hüququnu pozmuşdur.
- “Torpaqdan İstifadənin Qorunması Haqqında” Qanun: Kənd Təsərrüfatı Cihadı Nazirliyi, bu qanunun tələblərinə zidd olaraq, kənd təsərrüfatı torpaqlarının qeyri-qanuni genişlənməsinin və nəticədə su ehtiyatlarının talan edilməsinin qarşısını almamışdır.
4.4 Beynəlxalq Öhdəliklərin Pozulması (Ramsar Konvensiyası)
İran, 1971-ci ildə imzalanmış Sulak Ərazilər Haqqında Ramsar Konvensiyasının tərəfdarıdır və Urmiya Gölü bu konvensiya çərçivəsində beynəlxalq əhəmiyyətli sulak ərazi kimi tanınmışdır. Bu status, İran hökumətinin üzərinə gölün ekoloji xarakterini qorumaq və davamlı istifadəsini təmin etmək kimi qəti öhdəliklər qoyur. Hökumət təkcə bu öhdəliyi pozmaqla qalmamış, həm də göldə baş verən fəlakətli ekoloji dəyişikliklər barədə Konvensiya katibliyinə məlumat verərək onun təhlükə altında olan sulak ərazilərin siyahısına (Montreux Record) daxil edilməsini təmin etmək vəzifəsini yerinə yetirməmişdir.
Bu genişmiqyaslı hüquqi pozuntular, dövlətin Urmiya Gölü fəlakətindəki məsuliyyətini şübhəsiz edir və məhkəmənin qəti müdaxiləsini zəruri qılır.
5.0 İddia Tələbi və Nəticə
Təqdim olunan təkzibedilməz faktiki sübutlar və dövlət qurumlarının milli və beynəlxalq hüququ açıq şəkildə pozması əsasında, iddiaçılar hörmətli məhkəmədən aşağıdakı tədbirlərin görülməsini tələb edirlər. Bu tələblər, dəymiş zərərin aradan qaldırılması, fəlakətin təkrarlanmasının qarşısının alınması və milyonlarla vətəndaşın fundamental hüquqlarının bərpasına yönəlmişdir.
5.2 Tələblər
- Cavabdeh dövlət qurumlarının Urmiya Gölünün qurudulmasında birbaşa hüquqi məsuliyyət daşıdığının tanınması.
- Hökumətə, beynəlxalq standartlara uyğun, elmi cəhətdən əsaslandırılmış, tam maliyyələşdirilmiş və icra təqvimi müəyyən edilmiş hərtərəfli bir bərpa planı hazırlamaq və dərhal icra etmək barədə məcburi göstəriş verilməsi.
- Bərpa planının icrasına nəzarət etmək üçün müstəqil ekspertlərdən, vəkillərdən və yerli vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrindən ibarət bir monitorinq komitəsinin yaradılması.
- Gölün quruması nəticəsində region əhalisinə dəymiş zərərlərin, o cümlədən duz fırtınalarının səbəb olduğu ictimai səhiyyə böhranları, kənd təsərrüfatı gəlirlərinin itirilməsi və məcburi köç kimi sosial-iqtisadi fəsadların qiymətləndirilməsi və zərərçəkənlər üçün ədalətli bir kompensasiya mexanizminin yaradılması.
5.3 Nəticə
Urmiya Gölünün quruması qaçılmaz bir təbiət hadisəsi deyil, qarşısı alına bilən, insan əli ilə yaradılmış və dövlətin birbaşa hüquqi və mənəvi məsuliyyət daşıdığı bir fəlakətdir. Onilliklər boyu davam edən qəsdli siyasətlər, nəzarətsizlik və ictimaiyyəti aldatma cəhdləri, təkcə beynəlxalq əhəmiyyətli bir ekosistemi deyil, həm də milyonlarla insanın gələcəyini, sağlamlığını və yaşamaq haqqını təhlükə altına almışdır. Hörmətli məhkəmədən qanunun aliliyini təmin etməsini, milyonlarla vətəndaşın sağlam ətraf mühitdə yaşamaq kimi fundamental hüquqlarını qorumasını və İranda konstitusion ətraf mühit hüququnun üstünlüyünü bərpa edən və dövləti öz vətəndaşları qarşısında cavabdeh tutan tarixi bir qərar çıxarmasını tələb edirik.
Rıza Qaraçay GAMMŞ-İC
