Bu sənəd Aureliu Kristeskunun Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) üçün hazırladığı “Öz Müqəddəratını Təyinetmə Hüququ: BMT Sənədləri Əsasında Tarixi və Cari İnkişaf” adlı tədqiqatının əsas mövzularını və nəticələrini ümumiləşdirir. Tədqiqat göstərir ki, xalqların bərabər hüquqları və öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi təkcə siyasi postulat deyil, həm də BMT Nizamnaməsində, İnsan Hüquqları haqqında Beynəlxalq Paktlarda və çoxsaylı BMT qətnamələrində təsbit edilmiş fundamental hüquqi normadır. Bu hüquq bütün digər insan hüquqlarının həyata keçirilməsi üçün zəruri şərt hesab olunur və siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni inkişafı əhatə edən çoxşaxəli bir anlayışdır.
Hesabatda vurğulanır ki, bu prinsip BMT-nin dekolonizasiya prosesində hərəkətverici qüvvə olmuş, müstəmləkə ölkələrinin və xalqlarının müstəqillik qazanması üçün hüquqi və siyasi zəmin yaratmışdır. Hüququn əsas tərkib hissələrinə xalqların öz siyasi statusunu sərbəst müəyyən etməsi, suveren və müstəqil dövlət qurması, təbii sərvətlər üzərində daimi suverenliyə malik olması və öz iqtisadi, sosial və mədəni inkişaf yollarını sərbəst seçməsi daxildir. Tədqiqat bu prinsipin suveren bərabərlik, dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq və güc tətbiq etməmək kimi digər beynəlxalq hüquq prinsipləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini təhlil edir. Nəticə olaraq, sənəd müstəmləkəçiliyin, xarici işğalın və irqçiliyin bütün formalarının ləğv edilməsinin, həmçinin Yeni Beynəlxalq İqtisadi Nizamın qurulmasının bu hüququn tam reallaşdırılması üçün zəruri olduğunu qeyd edir.
Bu brifinq Aureliu Kristeskunun BMT-nin Ayrı-seçkiliyin Qarşısının Alınması və Minorluqların Müdafiəsi üzrə Alt Komissiyasının Xüsusi Məruzəçisi kimi hazırladığı hərtərəfli tədqiqata əsaslanır. Tədqiqat 1971-ci ildən başlayaraq BMT-nin müxtəlif orqanlarının, o cümlədən İnsan Hüquqları Komissiyası və Baş Assambleyanın qətnamələri ilə təyin edilmişdir. Tədqiqatın əsas məqsədi “xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun BMT Nizamnaməsi və BMT orqanları tərəfindən qəbul edilmiş digər sənədlər əsasında tarixi və cari inkişafını, xüsusilə insan hüquqları və fundamental azadlıqların təşviqi və müdafiəsinə istinadən” öyrənməkdir. Çoxşaxəli və geniş sənədləşmə tələb edən bu tədqiqat 1981-ci ildə yekunlaşdırılaraq BMT tərəfindən nəşr edilmişdir.
BMT Nizamnaməsində Öz Müqəddəratını Təyinetmə Prinsipi
BMT Nizamnaməsi öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu iki əsas maddədə açıq şəkildə təsbit edir:
- Maddə 1, bənd 2: BMT-nin məqsədlərindən biri kimi “xalqların bərabər hüquqları və öz müqəddəratını təyinetmə prinsipinə hörmət əsasında millətlər arasında dostluq münasibətlərini inkişaf etdirmək və universal sülhü gücləndirmək üçün digər müvafiq tədbirlər görmək” göstərilir.
- Maddə 55: Beynəlxalq iqtisadi və sosial əməkdaşlıq çərçivəsində, “xalqların bərabər hüquqları və öz müqəddəratını təyinetmə prinsipinə hörmətə əsaslanan sülh və dostluq münasibətləri üçün zəruri olan sabitlik və rifah şəraitinin yaradılması məqsədilə” BMT-nin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsini, iqtisadi və sosial tərəqqini təşviq edəcəyi bildirilir.
Bundan əlavə, bu prinsip dolayı yolla aşağıdakı maddələrdə də öz əksini tapmışdır:
- Maddə 73 (“Özünüidarə Etməyən Ərazilərə dair Bəyannamə”): Üzv dövlətlərin hələ tam özünüidarəetmə dərəcəsinə çatmamış xalqların mənafelərinin üstünlüyünü tanıdığını və onların “özünüidarəetməni inkişaf etdirmək, xalqların siyasi arzularını nəzərə almaq və onların azad siyasi təsisatlarının mütərəqqi inkişafına yardım etmək” öhdəliyini götürdüyünü təsdiq edir.
- Maddə 76 (“Beynəlxalq Qəyyumluq Sistemi”): Qəyyumluq sisteminin məqsədlərindən biri kimi əhalinin “özünüidarəetmə və ya müstəqilliyə doğru mütərəqqi inkişafını” təşviq etmək göstərilir.
BMT Nizamnaməsinin qəbulundan sonra bir çox BMT sənədi öz müqəddəratını təyinetmə anlayışını bir “prinsip”dən konkret hüquqi məzmunu olan bir “hüquq”a çevirmişdir.
İnsan Hüquqları haqqında Beynəlxalq Paktlar
Həm İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt, həm də Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt eyni məzmunlu 1-ci Maddə ilə başlayır:
- Bütün xalqlar öz müqəddəratını təyinetmə hüququna malikdirlər. Bu hüquq əsasında onlar öz siyasi statuslarını sərbəst müəyyən edir və iqtisadi, sosial və mədəni inkişaflarını sərbəst həyata keçirirlər.
- Bütün xalqlar öz məqsədləri üçün qarşılıqlı fayda prinsipinə və beynəlxalq hüquqa əsaslanan beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıqdan irəli gələn öhdəliklərə xələl gətirmədən öz təbii sərvətlərini və ehtiyatlarını sərbəst idarə edə bilərlər. Heç bir halda bir xalq öz yaşayış vasitələrindən məhrum edilə bilməz.
- Pakta tərəf olan dövlətlər, o cümlədən Özünüidarə Etməyən və Qəyyumluq altındakı ərazilərin idarəçiliyinə cavabdeh olanlar, BMT Nizamnaməsinin müddəalarına uyğun olaraq öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun həyata keçirilməsini təşviq etməli və bu hüquqa hörmət etməlidirlər.
Bu maddənin Paktlara daxil edilməsi, öz müqəddəratını təyinetmənin bütün digər insan hüquqlarının həyata keçirilməsi üçün fundamental şərt olduğunu təsdiqləmişdir.
1960-cı ildə qəbul edilmiş “Müstəmləkə Ölkələrinə və Xalqlarına Müstəqillik Verilməsi haqqında Bəyannamə” (1514 (XV) saylı qətnamə) tarixi bir sənəddir və öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun inkişafında ən mühüm töhfələrdən birini təşkil edir. Bəyannamənin əsas müddəaları bunlardır:
- Xalqların yadelli tabeliyinə, hökmranlığına və istismarına məruz qalması fundamental insan hüquqlarının inkarı, BMT Nizamnaməsinə zidd və dünya sülhü və əməkdaşlığının təşviqinə maneədir.
- Bütün xalqlar öz müqəddəratını təyinetmə hüququna malikdir; bu hüquq əsasında onlar öz siyasi statuslarını sərbəst müəyyən edir və iqtisadi, sosial və mədəni inkişaflarını sərbəst həyata keçirirlər.
- Siyasi, iqtisadi, sosial və ya təhsil sahəsində hazırlığın qeyri-kafi olması heç vaxt müstəqilliyin gecikdirilməsi üçün bəhanə ola bilməz.
- Asılı xalqlara qarşı yönəlmiş bütün silahlı hərəkətlər və ya hər cür repressiv tədbirlər dayandırılmalıdır ki, onlar öz tam müstəqillik hüquqlarını sülh yolu ilə və sərbəst şəkildə həyata keçirə bilsinlər.
- Bir ölkənin milli birliyinin və ərazi bütövlüyünün qismən və ya tamamilə pozulmasına yönəlmiş hər hansı bir cəhd BMT Nizamnaməsinin məqsəd və prinsiplərinə uyğun deyil.
1974-cü ildə qəbul edilmiş “Yeni Beynəlxalq İqtisadi Nizamın Qurulması haqqında Bəyannamə” (3201 (S-VI) saylı qətnamə) və “Dövlətlərin İqtisadi Hüquq və Vəzifələri Xartiyası” (3281 (XXIX) saylı qətnamə) öz müqəddəratını təyinetmənin iqtisadi ölçüsünü daha da inkişaf etdirmişdir. Bu sənədlər aşağıdakı prinsipləri təsbit edir:
- Hər bir dövlətin öz xalqının iradəsinə uyğun olaraq öz iqtisadi, siyasi, sosial və mədəni sistemini seçmək üçün suveren və ayrılmaz hüququ vardır.
- Hər bir dövlətin öz təbii sərvətləri və bütün iqtisadi fəaliyyətləri üzərində tam daimi suverenliyi, o cümlədən milliləşdirmə hüququ vardır.
- Müstəmləkə və irqçi hökmranlıq altında olan ərazilərin xalqlarının azadlığa nail olmaq və öz təbii sərvətləri üzərində effektiv nəzarəti bərpa etmək hüququ vardır.
Öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi artıq sadəcə bir mənəvi və ya siyasi postulat deyil, müasir beynəlxalq hüququn məcburi və fundamental prinsipidir.
Araşdırmacı Rıza Qaraçay
