BMT-nin hər il qeyd etdiyi 30 avqust – Beynəlxalq İtkinlər Günü bütün dünyaya xatırladır ki, münaqişələrin ən ağır nəticəsi dağıdılmış şəhərlər yox, yoxa çıxmış insan taleləridir. Azərbaycan bu faciənin ən ağır yükünü daşıyan ölkələrdəndir: Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi nəticəsində rəsmi olaraq 3 983 nəfər itkin düşmüş şəxs kimi qeydiyyata alınıb. Onlardan 3 209-u hərbçi, 774-ü mülki şəxsdir, bu siyahıda 71 uşaq, 284 qadın və 316 ahıl da var. Əsirlikdən və girovluqdan azad edilmiş 1 702 nəfərin olması isə problemin hələ də aktuallığını göstərir.
Bu rəqəmlər yalnız soyuq statistika deyil. Onların arxasında illərlə övlad yolunu gözləyən valideynlər, hər gün ümidlə yaşayan ailələr, atasının şəklinə baxaraq böyüyən uşaqlar dayanır. Bu səbəbdən əsir və girov məsələsi yalnız hüquqi yox, həm də humanitar və mənəvi məsələdir.
Dövlət səviyyəsində fəaliyyət bu istiqamətdə ardıcıl və koordinasiyalıdır. Əsir və İtkin Düşmüş, Girov Götürülmüş Vətəndaşlarla Əlaqədar Dövlət Komissiyası itkinlərin siyahısını aparır, məlumat bazasını formalaşdırır və beynəlxalq tərəfdaşlarla əməkdaşlıq edir. 2021-ci ildən bu günə qədər aşkarlanan 23 kütləvi məzarlıq və 688 nəfərə aid qalıqların DNT analizi ilə identifikasiyası görülən işlərin nəticəsidir. 2025-ci ildə Komissiyanın İşçi Qrupunun üzvlərinin 8-dən 15-ə çatdırılması da koordinasiyanın gücləndirilməsinə xidmət edir.
Ombudsman beynəlxalq tribunalarda bu mövzunu gündəmdə saxlayır. 2025-ci ilin əvvəlində verilən bəyanatda Ermənistanın 30 ildən artıq müddətdə əsir və girovlarla bağlı heç bir məlumat təqdim etməməsi beynəlxalq humanitar hüququn kobud şəkildə pozulması kimi qiymətləndirildi. Azərbaycan diplomatik müstəvidə də bu mövzunu BMT Baş Assambleyası, ATƏT və Avropa Şurası kimi qurumlarda ardıcıl şəkildə qaldırır.
QHT-lərin və vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti xüsusilə diqqətəlayiqdir. “Qarabağ İtkin Ailələri” İctimai Birliyi bu günlərdə BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığının (OHCHR) Məcburi Yoxaçıxmalar üzrə Komitəsinin (CED) nümayəndələri ilə görüş keçirib. Bu, təşkilatın müraciətlərinə BMT səviyyəsində baxılmasına dair ilk hal kimi tarixə düşüb. Görüşdə Birlik Ermənistanın kütləvi məzarlıqlara dair xəritələri təqdim etməsini tələb edib. İtkin ailələri Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin gözləntiləri doğrultmadığını və onlara inamın ciddi zədələndiyini açıq şəkildə bildiriblər. Eyni zamanda, İctimai Birlik BMT-də “itkin düşmüş şəxslər üzrə xüsusi məruzəçi” institutunun yaradılmasını təklif edib. Katibliyin nümayəndələri – Gabriela Guzman və Albane Prophette Pallasco – müzakirələrdən müvafiq qeydlər götürdüklərini qeyd ediblər. Bu fakt, vətəndaş cəmiyyətinin beynəlxalq səviyyədə səsinin daha çox eşidilməyə başladığını göstərir.
Beynəlxalq təşkilatların rolu isə xüsusi vurğulanmalıdır. Əsir və girovlarla bağlı mandat daşıyan əsas qurum Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsidir. Onlar əsir düşmüş şəxslərlə əlaqə yaratmaq, ailələrə məlumat ötürmək imkanına malikdir. Lakin Ermənistanın əməkdaşlıqdan yayınması prosesi ləngidir. Bununla belə, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin qərarları artıq Ermənistanın məsuliyyətini təsdiqləyib və bu, hüquqi müstəvidə Azərbaycanın əlini gücləndirir.
Həlli yolları və təkliflər bu gün daha konkret səslənir. Ölkə daxilində Dövlət Komissiyası, Ombudsman və QHT-lərin iştirakı ilə daimi fəaliyyət göstərəcək Milli Koordinasiya Şurası yaradılmalıdır. Bu qurum ailələrlə işin, məlumat bazasının və beynəlxalq tərəfdaşlarla əlaqənin vahid mərkəzdən idarəsini təmin edə bilər. Regional səviyyədə isə Azərbaycanın təşəbbüsü ilə “Regional İtkinlər Platforması” qurulması məqsədəuyğun olardı. Bosniya və digər post-münaqişə ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, belə əməkdaşlıq itkinlərin taleyinin müəyyənləşdirilməsində daha səmərəli nəticələr verir. Bundan əlavə, azad edilmiş əsir və girovların psixoloji reabilitasiyası üçün dövlət və QHT-lərin birgə mərkəzlərinin yaradılması, memorial komplekslər, sənədli filmlər və maarifləndirici layihələrlə yaddaş siyasətinin gücləndirilməsi də vacibdir.
Nəticə etibarilə, əsir və girovların taleyi Azərbaycanın beynəlxalq hüquq mübarizəsinin, humanitar dəyərlərinin və milli vicdanının bir hissəsidir. Dövlətin diplomatik və hüquqi səyləri, vətəndaş cəmiyyətinin təşəbbüsləri və beynəlxalq təşkilatların dəstəyi birləşərsə, minlərlə ailənin ümid işığı gerçəkliyə çevrilə bilər. Ən əsası isə, hər bir itkinin taleyi yalnız bir ailənin deyil, bütöv bir millətin yaddaşında açıq qalan sualdır və bu suala cavab tapılmadan münaqişənin izləri tam sağalmayacaq.
Əliməmməd NURİYEV, Hüquqşünas
Konstitusiya Araşdırmaları Fondunun sədri
