Bu kitab Cambridge alimi Edward G. Browne tərəfindən hazırlanmışdır və 1911–1912-ci illərdə Təbrizdə rus ordusu və fars mürtəceləri tərəfindən həyata keçirilən qanlı repressiyaları sənədləşdirir. Əsər əsasən İngiltərə ictimaiyyətinə ünvanlanmışdı ki, onların hökumətinin İrandakı hadisələrdə məsuliyyətini göstərsin.
Əsas məqamlar: Təbrizin rolu
Təbriz o dövrdə Azərbaycanın ən mühüm şəhəri və İranın azadlıq hərəkatının mərkəzi idi.
1908–1909-cu illərdə Təbriz xalqı Məşrutə (Konstitusiya) uğrunda 9 aylıq mühasirəyə sinə gərmiş, lakin aclıq həddinə çatmışdı.
Rusiya və İngiltərənin rolu
1907-ci il müqaviləsinə görə İranı bölüşən Rusiya və İngiltərə xalqın azadlıq mübarizəsini boğmaq üçün birgə hərəkət edirdilər.
İngiltərə formal etiraz etsə də, əslində Rusiya işğalına göz yumdu.
1911-ci ilin sonu hadisələri
Rus qoşunları Təbrizə daxil olaraq milli qüvvələri – fədailəri tərksilah etməyə çalışdı.
Şəhərdə güclü müqavimət oldu, lakin rusların çoxsaylı qoşunu və ağır artilleriyası qarşısında şəhər süqut etdi.
Qanlı repressiyalar
Səqətül-İslam, Şeyx Səlim, Hacı Əli Davafurush, Səttarxanın qohumları və onlarla tanınmış azərbaycanlı ziyalı və fəal edam edildi.
İnsanların bədənləri iki yerə bölünərək bazarlarda asıldı, evlər yandırıldı, qadınlar və uşaqlar qətlə yetirildi.
Rus əsgərləri şəhərdə açıq talan və zorakılıqla məşğul olurdu.
Şucaüd-Dövlə (Samad xan)
Rusiyanın dəstəklədiyi mürtəce sərkərdə Təbrizin qubernatoru təyin edildi.
O, inanılmaz vəhşiliklər törətdi: insanların gözlərini çıxartmaq, ayaqlarına nal vurmaq, diri-diri işgəncə vermək, edamları nümayişkaranə şəkildə həyata keçirmək.
İngiltərənin məsuliyyəti
Kitabda vurğulanır ki, bu faciələrdə yalnız Rusiya yox, həm də İngiltərə məsuliyyət daşıyır.
İngiltərə faktiki olaraq susaraq rus işğalını legitimləşdirdi.
Nəticə
Təbrizdə baş verənlər sadəcə bir şəhərin faciəsi deyil, bütün İran (xüsusilə Güney Azərbaycanın) milli-azadlıq hərəkatını boğmaq üçün böyük dövlətlərin işbirliyi idi.
Browne yazır ki, bu hadisələr insanlıq adına bir ləkədir və İngiltərə ictimaiyyəti öz hökumətindən hesab sormalıdır.
🔹 Bu kitab Güney Azərbaycanın azadlıq mübarizəsinin qəddarlıqla necə əzildiyini və Rusiya–İngiltərə imperializminin xalqımızı necə qurban verdiyini tarixi faktlarla göstərir.
Riza Qaraçay Təbriz
