“Sal” (keçid, körpü) və “yan” (tərəf) sözlərindən
Mən uşaq ikən 1990-cı illərdə rus tankları Salyandan keçib Bakıya tərəf yürüş edəndə, bəzi satqın şoumenlər belə bir şayiə yaymışdılar ki, guya ermənilər deyir ki, Azərbaycanda nə qədər axırı YAN və AN-la başlayan rayonlar varsa bizim əzəli torpaqlarımızdır. Sən demə elə ermənilərin soyadının arxasındakı yanlar elə Azərbaycana məxsumuş. Sən demə qucağımızda illər boyu əfi ilan bəsləmişik.
“Mehriban qonşularımız” ömür boyu YAN-ları özləri bir şey olmasada ürək bulandırmaq üçün istifadə ediblər.
Salyan, Azərbaycanın şərq hissəsində, Kür çayının sağ sahilində yerləşən bir şəhər və rayondur. Bakıdan təxminən 130 km cənub-qərbdə yerləşir.
Tarixi
Salyan qədim tarixə malikdir. Şəhərin adı haqqında müxtəlif fərziyyələr var, lakin ən çox qəbul edilən versiya onun “sal” (keçid, körpü) və “yan” (tərəf) sözlərindən əmələ gəlməsidir, bu da onun Kür çayı üzərindəki əhəmiyyətli keçid roluna işarə edir. Orta əsrlərdə Salyan əhəmiyyətli ticarət mərkəzlərindən biri olub. Vaxtilə burada Salyan Sultanlığı mövcud olub və şəhər onun paytaxtı idi. 19-cu əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasına birləşdirildikdən sonra Salyan Quba quberniyasına daxil edilmişdir. 1916-cı ildə isə Salyan şəhər statusu alıb.
Coğrafiyası və Təbiəti
Salyan rayonu əsasən düzənlik ərazidə yerləşir. İqlimi quru subtropikdir. Rayonun ərazisindən Kür çayı axır və bu da onun təsərrüfatında böyük rol oynayır. Salyan həm də zəngin faunası ilə seçilir. Burada Şirvan Milli Parkı yerləşir ki, bu park ceyranların qorunması üçün vacib bir ərazidir.
İqtisadiyyatı
Rayonun iqtisadiyyatının əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edir. Pambıqçılıq, taxılçılıq, heyvandarlıq və balıqçılıq Salyan iqtisadiyyatının aparıcı sahələridir. Kür çayı üzərində yerləşməsi balıqçılıq sənayesinin inkişafına şərait yaradıb.
Mədəniyyət və Görüntülü Yerlər
Salyanda bir sıra tarixi və mədəni abidələr mövcuddur. Rayonun özünəməxsus adət-ənənələri var. Həmçinin, Şirvan Milli Parkı təbiətsevərlər və ekoturizm üçün maraqlı bir məkandır.
SALYAN DÖYÜŞLƏRİ
Azərbaycan tarixində bir neçə fərqli döyüşə aid edilə bilər, lakin ən diqqət çəkəni iki əsas hadisədir:
1918-ci il Salyan döyüşü
Bu döyüş Birinci Dünya müharibəsi zamanı, Qafqaz cəbhəsində baş verib və 26 iyun – 12 iyul 1918-ci il tarixlərini əhatə edib. Bu döyüşdə əsasən Azərbaycan-Osmanlı koalisiyası ilə Bakı Kommunası və Rusiya SFSR qüvvələri qarşılaşıb.
Nəticə: Azərbaycan-Osmanlı koalisiyasının qələbəsi ilə başa çatıb və nəticədə Kür çayına nəzarət ələ keçirilib.
Bu döyüş Bakının azad edilməsi yolunda mühüm addımlardan biri olub. Bakı kommunasının daşnak-erməni silahlı birləşmələri tərəfindən Azərbaycan xalqına qarşı törədilən soyqırımı zamanı türk hərbi qüvvələri Azərbaycan hərbi birləşmələri ilə birlikdə Salyan bölgəsini düşməndən tamamilə azad ediblər.
1806-cı il Salyan döyüşü
Bu döyüş Rusiya-İran müharibələri (1804-1813) zamanı, 1806-cı ilin payızında Kür çayının Şirvan tərəfində baş verib. Bu döyüş haqqında məlumatlar daha azdır və Qərb tarixçiləri tərəfindən “Şərqin unudulmaz döyüşü” adlandırılır.
Tərəflər: Bir tərəfdən Çar Rusiyasının generalı Pyotr Fyodroviç Nebolsinin rəhbərliyindəki qoşunlar, digər tərəfdən isə Salyan hakimi Əmir Yaqub bəyin başçılıq etdiyi yerli könüllülər və döyüşçülər.
Nəticə:
Döyüş Salyanlıların ciddi müqaviməti ilə yadda qalıb, lakin sonda rus qoşunları üstünlük əldə edərək Salyanı işğal ediblər. Əmir Yaqub bəyin qəhrəmanlığı xüsusilə vurğulanır.
Bu iki döyüş, Salyanın Azərbaycan tarixində mühüm strateji əhəmiyyətə malik olduğunu və müxtəlif dövrlərdə işğalçılara qarşı mübarizədə önəmli rol oynadığını göstərir.
Məhşurları
Salyan rayonundan bir çox tanınmış şəxsiyyətlər çıxıb. Onlardan bəziləri bunlardır:
Elm və Ədəbiyyat Xadimləri
Əli bəy Hüseynzadə – Azərbaycan ədibi, filosof və ədəbiyyat tənqidçisi. Həmçinin müasir Azərbaycan bayrağının yaradıcısı kimi də tanınır.
Xəlil Rza Ulutürk – Tanınmış Azərbaycan şairi.
Ağacavad Əlizadə – Azərbaycan şairi.
Mailə Muradxanlı – Azərbaycan dramaturqu.
Əliovsat Quliyev – Tarixçi.
İncəsənət Xadimləri
Həsən Məmmədov – Azərbaycanın teatr və kino aktyoru, Xalq Artisti.
Əli Zeynalov – Azərbaycan aktyoru.
Qulu Əsgərov – Azərbaycan müğənnisi və bəstəkarı.
Aslan İlyasov – Məşhur qarmon ifaçısı, “Aslani” rəqsinin bəstəkarı.
Şirin Axundov – Azərbaycan tarzəni.
Həsənağa Sadıqov – Azərbaycan musiqiçisi.
Aşıq Kamil Zülfüqarov – Ustad aşıq.
Dövlət və İctimai-Siyasi Xadimlər
Əsədulla bəy Muradxanov – Azərbaycan ictimai-siyasi xadimi.
Qəhrəman Süleymanzadə – Azərbaycan dövlət xadimi.
Rail Rzayev – Azərbaycan dövlət xadimi, general-leytenant.
Digər Tanınmış Şəxslər
Ənvər Qasımzadə – Azərbaycan memarı.
Məhəmmədəli Hüseynzadə – Azərbaycan dini xadimi.
Əhməd Hüseynzadə – Azərbaycan dini xadimi.
Nadir Rüstəmli – Müğənni.
Bu siyahı Salyandan çıxmış görkəmli şəxsiyyətlərin yalnız bir hissəsidir. Rayonun zəngin mədəni irsi və insan potensialı Azərbaycan tarixinə və mədəniyyətinə öz töhfələrini verib.
Ruslan MƏMMƏDOV
